Бэйэм олоҕум туhунан

(Социалистическай ҮлэГеройа Анна Михайловна Васильева олоҕун туhунан ахтыыта)

Мин оҕо сааhым

     Мин 1916 сыллаахха уруккута Ураанай (билиҥҥитэ Бөтүҥ) нэhилиэгэр ахсынньы 14 күнүгэр Даркылаах диэн сиргэ төрөөбүтүм. Аҕам Иванов Михаил Федорович 1933 сыллаахха ыалдьан өлбүтэ. Ийэм, Иванова Мария Кузьминична, 1921 сыллаахха оҕолоноору кыайан быыhаммакка күн сириттэн арахсыбыта. Аҕам ийэм өлөрүгэр нэhилиэк ревкомун чилиэнэ этэ. Онон бандьыыттар Сэргэлээххэ ыстааптанан олорон, онно көhөрөн аҕалбыттара. Аҕам ийэм ыалдьыбытыгар оройуон киинигэр киирэн врач таhаараары гыммытыгар «кыhылларга тыллыан» диэннэр бандьыыттар ыыппатахтар. Манна олороннор бандьыыттар түүн аайы киhи бөҕөнү өлөрбүттэрэ. Соруйан эрэйдээн ыhыытатан-хаhыытатан дьакыйалларын оҕолор истэр этибит.

     Бандьыыттар манна уhаабатахтара, сотору барбыттара. Ол кэнниттэн биhиги Даркылаахпытыгар төттөрү көспүппүт. Ийэм өлүөҕүттэн эбэбэр Иванова Пелагея Николаевнаҕа биэс саастаахпыттан иитиллибитим. Эhэм Иванов Федор Федорович диэн этэ. Аҕам иккис кэргэнинээн Иванова Анастасия Васильевнаны кытта олорбута. Элбэхтик оҕоломмуттара даҕаны өлөн иhэллэр этэ. Биир эрэ кыыс ордубута. Ол билигин баар Никифорова Мария Михайловна 1931 сыллаах төрүөх, биэс оҕолоох. Кэргэнэ Никифоров Иннокентий Степанович идэтинэн суоппар.

     Аҕам ханна даҕаны үөрэммэтэх эрээри бэйэтэ баҕатынан ааҕарга, суруйарга үөрэнэн, улахан дьону Новгородов алфавитынан үөрэтэр этэ. Аҕам миигин бэйэтэ үөрэппитэ. 1931 сыллаахха Кыhыл Кэккэ сиригэр «Ыстапаан алааhа» диэн сиргэ түөрт кылаастаах оскуола аhыллыбыта. Онно үhүс кылааска үөрэнэ киирэн бараммын сыл аҥарыттан оскуоланы бүтэрбитим. Учууталбыт Соколова Зинаида диэн этэ. Аҕам ыалдьар этэ, инньэ гынан салгыы кыайан үөрэммэтэҕим. Маачаха ийэм өлөн хаалбыта.

     1932 сыллаахха Хотуйаҕа «Гурий Партизан» колхоз тэриллибитэ, 40 хаhаайыстыбалааҕа. Колхоз председателинэн Тихонов Николай Иванович (Хакыа) талыллан үлэлээбитэ. Мин бу колхозка киирэн, олох үөрэҕэ суох биригэдьииринэн үлэлиир абаҕабар Иванов Архип Федоровичка көлөhүн күнүгэр суруксуттаабытым. Күннэтэ дьон үлэтин мээрэйдээн, таабыллаан иhэрбит. Онно сылдьаммын нэhилиэк Сэбиэтигэр үп хомуйааччы буолбутум. Кэргэним Васильев Ванифадий Кузьмич Сэбиэккэ секретардыыр этэ. Онно билсэммит 1933 сыллаахха холбоспуппут. Кыhыл Кэккэ колхозка көспүппүт. Мин онно табельщигынан үлэлээн барбытым. Кэргэммин Аммаҕа сир салаатыгар былаанныыр экономиhынан үлэҕэ ылбыттара. Онно киирэн олороммун улахан кыыспын Полинаны оҕоломмутум.

      1938 сыллаахха оройуоҥҥа норуот өстөөҕө диэн айдаан турбута. Дьон өйдөөҕө хаайыллыбыттара. Кэргэним Ванифадий Кузьмич үлэтиттэн ууратыллыбыта, норуот өстөөҕө аатырбыта, хаайыллыбатаҕа. Үлэтэ суох буоламмыт Молуодаҕа убайбыт аахха Васильев Иван Петровичтаахха тахсаммыт икки сыл иитиллэн олорбуппут. 1939 сыл от ыйын 2 күнүгэр иккис кыыспын Тамараны оҕоломмутум. Онтон кэргэним куоракка киирэн, үҥсэн, өр буолан баран буруйа суох диэн босхолонон тахсыбыта. Колхозка бухгалтердаабыта. Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта. Ити кэмҥэ аҕабыт промкомбинакка экономиhынан үлэлиир этэ. Онтон Кыhыл Кэккэ колхозка председателинэн таhаараллар. Эмиэ төттөрү көhөбүт.

      1941 сыллаахха үhүс кыыспын Тоняны оҕолонобун, ый буолан баран иhинэн ыалдьан, өлөн хаалбыта. Кэргэним 1942 сыллаахха балаҕан ыйыгар тылланан сэриигэ барбыта. Ол маннык этэ. Дьон хоргуйан өлүүтүн өрүhүйээри, саас ыhыы бурдугуттан ордорон тыаҕа уочаратынан дьону таhааран, тааска бурдук таттаран, лэппиэскэ оҥотторон дьонугар түҥэтэр этэ. Ону дьыала оҥороннор, сайыны быhа сордообуттара, кыайан булбатахтара.. Онтон ыксаан: «Миигин хаайыыга ыытыахтара, ол кэриэтин баран сэриилэhиим» - диэн миэхэ эппитэ. Ол иннинэ хаста даҕаны бронялаан хаалларан испиттэрэ. Ону мин сөбүлэспитим. «Чэ, бар, оҕолорбутун эбэм көрүө, бэйэм үлэлиэм», - диэбитим. Онтон төннүбэтэҕэ, 1944 сыллаахха «сураҕа суох сүттэ» диэн биллэрии кэлбитэ.

        Оҕо сада, дьааhыла диэн суоҕа. Оҕолору биир сиргэ мунньан уочаратынан көрөллөрө. Сайынын дьиэ барыта хатыылаах буолара. Бурдук, килиэп кытаанах нуорма этэ. Килиэп күҥҥэ 200 грамм этэ. Оҕонньоттору Амма өрүскэ балыктатан, фермаҕа суорат оҥотторон эбинэр этибит. Сэрии сылларыгар кыhайбыт курдук уот кураан дьыллар буолбуттара. Бурдук, от үүммэтэҕэ. Колхоз председателинэн Алексеев Денис Егорович -1 үлэлээбитэ. Кэргэним сэриигэ барбытын кэннэ тута үлэҕэ киирбитим. Оҕолорбун кырдьаҕас эбэм көрөн, бастаан кладовщик-табельщик, онтон хонуу биригэдьииринэн 1943 сылга диэри үлэлээбитим. Үлэни кыайар эр дьон бары армияҕа бараннар, оҕо, дьахтар, кырдьаҕастар хаалбыттара. Сэрии сылларыгар сэрии бүттүн, дьоммут тыыннаах кэллиннэр диэн, сарсыарда хараҥаттан киэhэ хараҥарыар диэри үлэлиирбит. Колхоз 25 дьахталларын барыларын от оҕустарар, бурдук түүтэҕин баайтарар этим. Олус кыайыгас, үлэhит, стахановец дьахталлар: Васильева Марфа Васильевна, Онуфриева Татьяна Романовна, Ефимова Анна Спиридоновна о.д.а. бааллара. Оҕуруот сиригэр оҕуруотчутунан Ким-Пен-Ду Иван оҕуруот аhын арааhын үүннэрэн, ыалынан үллэстэн абыранар этибит.

       1943 сыл саҥатыттан миигин ферма сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. Хонуу биригэдьииринэн эр киhи үлэлээбитэ. Онно сүөhү аhылыга кэмчитэ, ыанньыксыттар ыалдьыылара олус ыарахаттары үөскэтэрэ. Ыанньыксыттары солбуйан икки илиим эрбэҕэ ыалдьарыттан түүн аанньа утуйбат буоларым. 1944 сылга партия чилиэнигэр кандидатынан киирбитим. Фермам ньирэйэ 60%-на куhаҕан аhылыктан өлбүтэ, онуоха бюроҕа боппуруос бөҕөнү биэрэн сордоон бараннар, партия чилиэнинэн ылбыттара. Ити сыл Илин үрэххэ оттообуппут, инньэ гынан Инньээйи диэн сиргэ сүөhүлэрбит кыстаабыттара. Кыhын сэрииттэн инбэлиит буолан кэлбит Никитин Семен Еремеевич диэн киhини ат муоhалатан, үрэххэ тахсан үлэhиттэрбин кэрийбитим. Дьонум аhылыктара бүтэн, кэтэhэн олороллор этэ. Биир ат оҕус атаҕын тоhуппутун акт оҥорон өлөрөн үлэhиттэргэ түҥэппиппит. Киэhэ оонньуу тэрийэн, мунньахтаан бараммыт, нөҥүө күнүгэр төннүбүппүт. Ити сыл эрэйинэн кыстаан киирбиттэрэ. Оройуоҥҥа прокурорунан Артемьев Василий Романович, оройуоннааҕы Сэбиэт председателинэн Пестряков Михаил Николаевич үлэлииллэрэ. Кинилэр бэйэтин иннин быhаарынар, тыллаах-өстөөх эбит, салайар үлэҕэ таhаарыахха сөптөөх эбит диэн санаабыттар. Ити сыл сайынын үчүгэй дьыл буолан бурдук, от бөҕө үүнэн абыраабыта. Дохуот бурдукпунан икки ынаҕы атыыласпытым. Куоракка иккиэ буолан киирэммит бурдук атыылаан, таҥас-сап атыылаhан тахсыбыппыт.

Советскай үлэҕэ үүнүүм

1945 сыл тохсунньуга миигин оройуоннааҕы Сэбиэккэ ыҥыран ыланнар Бөтүҥ нэhилиэгин Сэбиэтигэр председателинэн ыытабыт диэбиттэрэ. Онно сөбүлэhэн, аймахтарбар көhөн кэлэн, үлэлээбитинэн барбытым. Үлэбэр 1945-1977 сс. тохтобула суох 32 сыл устата үлэлээбитим. Бөтүҥ Сэбиэтигэр кэлэрбэр нэhилиэк үс колхозтааҕа: Чапаев аатынан, Кыhыл Кэккэ, «Гурий Партизан», киинэ Эбэ төрдө этэ. Эбэ төрдө түөрт кылаастаах оскуолалааҕа, ыал дьиэтигэр Ааҕар балаҕан, маҕаhыын бааллара. Кулууп диэн суоҕа. Оскуола көрүдүөрүгэр уопсай мунньахтар, концертар буолаллара. 28 чааhынай дьиэлээх ыал баара.

       Чапаев аатынан колхозка председателинэн Нестерев Михаил Тимофеевич үлэлиирэ. Мин кэлэрбэр Бөтүҥҥэ электростанцияны тутан бүтэрэн эрэллэрэ. Ол саас Ильич уота сандаарбыта. Бу республикаҕа, оройуоҥҥа бастакы уот этэ. Аммаҕа, Мэҥэ-Хаҥаласка электроуот суох этэ. Улахан бырааhынньык буолбута. САССР Министрдэрин Советын председателэ С.З.Борисов сылдьыбыта. Мин улахан киhи ортотугар аан бастаан тыл эппитим. Онтон биhиги биллэн-көстөн, аатыран барбыппыт. Колхозпут көрдөрүүтэ эмиэ үчүгэй этэ. «Гурий Партизан» колхозка председателинэн Иванов Афанасий Аммосович (Омуоhурар), Кыhыл Кэккэ колхозка Алексеев Денис Егорович -1 үлэлииллэрэ. Үс колхоз эрдэҕинэ үлэлииргэ интэриэстээх, көрдөрүүлэрэ тус-туспа буолара.

      1947 сыллаахха от ыйыгар XV Уобаластааҕы партийнай конференция буолбута. Онно Амматтан 3 делегат киирбитэ. Партия оройуоннааҕы комитетын бастакы секретара Неустроев Павел Павлович, Сатаҕайтан «Саҥа дэриэбинэ» колхоз председателэ Окороков Семен Гаврильевич уонна мин. Обком секретара Винокуров Илья Егорович этэ. Мин аан бастаан Обком чилиэнигэр быыбардаммытым. Бу конференцияҕа киирэн иhэн Уус-Маайаттан 3 делегат самолеттара сууллан, Мэҥэ сиригэр өлбүттэрэ. Ону оттуу сылдьар дьон сээкэйдэрин, чаhыыларын суйдаан ылан кистээбиттэрэ кэнники биллэн, хаайыыга барбыттара.

      1961 сыллаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтигэр үhүс ыҥырыыга депутат буолбутум. Сессияҕа миигин бэлэмнээннэр тыл этиппиттэрэ. Оройуоҥҥа саҥа баанньык тутуутун туруорсубутум. Баанньык тутуллан, үлэҕэ киирээри туран умайан хаалбыта. Ити сыл балаҕан ыйыгар Полинам менингиттээн, өлөн хаалан, олохпор улахан охсууну ылбытым. Аймахтарым, табаарыстарым көмөлөрүнэн тыыннаах хаалбытым. Мин бастаан Сэбиэккэ кэлэрбэр секретарынан Федорова Варвара Иннокентьевна, Семенов Михаил Андреевич үлэлээбиттэрэ. Кэлин Сидорова Варвара Семеновна  уhуннук үлэлээбитэ.

     1962 сыллаахха колхозтар холбоhон биир Киров аатынан колхоз тэриллибитэ. Онно председателинэн Бөтүҥҥэ төрөөбүт, Алтаҥҥа улааппыт киhи Пахомов Алексей Дмитриевич талыллыбыта. Манна үлэлии олорон Саха АССР Верховнай Советыгар депутат буолбута. Мин үлэлээбит сылларбар 9 колхоз председателэ, совхоз директордара үлэлээбиттэрэ. 1964 сыллаахха Амма оройуонун Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун кытары холбоhоннор эрэй бөҕөнү көрбүппүт. Оччоҕо суол олох куhаҕан этэ. Сотору райкоммут төннөн олус үөрбүппүт. Бу сылга кыыhым Тамара СГУ нуучча тылыгар үөрэнэ сылдьан, ветеринар идэтигэр үөрэнэр Горнай уолугар кэргэн тахсыбыта. Уолум Ванифадий Иркутскайга булду тэрийээччи идэтигэр үөрэнэрэ. Үhүөн үрдүк үөрэҕи бүтэрбиттэрэ. Кийиитим Айталина Васильевна эмчит идэтин ылбыта.

Сэбиэккэ үлэлии олороммун Министрдэр Советтарын Президиумугар нэhилиэгим культурнай-бытовой олоҕун туhунан отчуоттаппыттара. Боппуруоhу бэлэмниирбэр Доруобуйа харыстабылын министрэ Васильев Иван Афанасьевич көмөлөспүтэ. Министрдэр Советтарын председателэ Протодьяконов Василий Андреевич этэ. Бу отчуот кэнниттэн нэhилиэккэ элбэҕи көмөлөспүттэрэ. Тимир орон, иhит-хомуос, табаарынан эмиэ. Бэйэбэр харчынан эмиэ.

       Сэбиэттээбит кэммэр Бөтүҥҥэ 10 кылаастаах орто оскуола, икки маҕаhыын, кулууп, баанньык, икки хонтуора, икки гараж, түөрт сүөhү киирэр хотоно, 220 чааhынай ыал дьиэлэрэ тутуллубуттара. Итини сэргэ учууталлар, ыанньыксыттар олорор уопсай дьиэлэрэ оҥоhуллубуттара.

 

Үлэлиирбэр көмөлөспүт, өйөөбүт, махтанар дьонум

Мин Сэбиэккэ уhуннук үлэлиирбэр көмөлөспүт, өйөөбүт дьонум, өр сылга Райсовет председателин солбуйааччынан үлэлээбит, кэргэммин кытары бииргэ сэриигэ барбыт Лаврентий Лаврентьевич Александров, Василий Лукич Климонтов, райком бастакы секретара Павел Семенович Никитин. Бииргэ үлэлээбит дьоннорум колхоз председателэ Пахомов Алексей Дмитрьевич, Артемьев Еремей Романович, Саввинов Николай Афанасьевич, Аргунов Иван Маркович, Соловьев Михаил Васильевич, кылаабынай зоотехниктар Окороков Алексей Иванович, Никитин Спиридон Осипович, уhун сылларга агрономунан үчүгэйдик үлэлээбит Семен Михайлович Нестерев, кылаабынай агроном Егорова Валентина Федотовна, кылаабынай экономист, ССРС Верховнай Советын депутата Анна Дмитрьевна Трифонова, механиктар Илья Иванович Иванов, Илья Петрович Николаев иккиэн олус үлэhит, тэрээhиннээх дьон этилэр. Иванов Илья Иванович өр сылларга нэhилиэккэ дружина начальнигынан үлэлээн, общественнай бэрээдэк баар буолуутугар улаханнык көмөлөспүтэ. Лобанов Никита Петрович табаарыстыы суут председателэ этэ, өр кэмҥэ биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Колхоз, совхоз кылаабынай бухгалтерынан үлэлээбит Кутургуин Николай Софронович, партком секретардара Никитин Николай Васильевич, Стручков Василий Николаевич, Слепцов Егор Садотович, оскуола директордара Петров Николай Петрович, Окороков Иван Иванович, Дьячковский Иван Михайлович, продавецтар Корякин Иван Никитич, Корякина Мария Семеновна, Иванова Мария Николаевна, медпуун сэбиэдиссэйдэрэ Кулачикова Мотрена Романовна, Харюзова Ольга Петровна, Кириллин Петр Васильевич, Торговкина Лариса Гаврильевна, детсад сэбиэдиссэйдэрэ Захарова Мотрена Егоровна, Иванова Евдокия Ефимовна, культура дьиэтин директордара Кутургуин Николай Софронович-2, Окорокова Анна Яковлевна, Левин Степан Яковлевич үлэлиирбэр миэхэ улаханнык көмөлөспүттэрэ.

Оҕолорум тустарынан

    Уолбун Ванифадийы аҕа кынным кэргэнэ Васильева Анастасия Васильевна 1943 сыллаахха кулун тутар 1-кы күнүгэр дьиэтигэр оҕоломмута. Миигин ыҥыран ылан: «Бу уолу ылан оҕо гын, кэргэҥҥиттэн уола суох хааллын», - диэбитэ. Ону: «Үлэлии сылдьабын, кыайан көрүөм суоҕа»- диэбитим.  Сэттэ сааhыгар диэри бэйэтэ көрөн баран, ыалдьан өлбүтэ. Онно тута ыламмын, Сэбиэккэ саахсалатан, кэргэним аатын биэрэммин, бэйэм анныбар суруйтаран уол гыммытым. Иркутскайга булду тэрийээччи үөрэҕин бүтэрбитэ. Билигин Бөтүҥ Сэбиэтигэр председателинэн үлэлиир. Кийиитим Васильева Айталина Васильевна Бөтүҥ оскуолатыгар медсестрэлиир.

     Кыыhым Тамара Бөтүҥ орто оскуолатыгар завучтыыр, нуучча тылын учуутала. Күтүөтүм Иванов Николай Алексеевич Бөтүҥ Сэбиэтин секретара.

     Сиэттэрим: Полина Иванова детсадка иитээччинэн үлэлиир. Настенька СГУ төрдүс курсун студентката, Вася Советскай Армияҕа сулууспалыы сылдьар. Туйаара 11, Аанчык 9, Володя 5 кылааска үөрэнэллэр.

     Ииппит кыыhым Мария Данилова Намҥа бытовой комбинакка үлэлиир. Күтүөт Данилов Иннокентий Афанасьевич тракторист. Оҕолоро Илья 6, Афоня 4, Валерка 1 кылааска үөрэнэллэр. Икки кыралара детсад дьоно.

     Биир кыыhым Тимофеева Елизавета Дормидонтовна ыалдьан өлбүтэ. Уола Гоша тракторист, кыыhа Анна үрдүк үөрэхтээх библиотекарь. Күтүөтүм Тимофеев Авксентий Дмитрьевич пенсияҕа олорор.

     1977 сыллаахха 61 сааспар пенсияҕа барбытым. Дьокуускайга көhөн киирбитим. Манна олороммун балтыларбын, сиэттэрбин, аймахтарым оҕолорун барыта 10 оҕону олордоммун, үөрэнэн, үлэhит дьон буолалларыгар көмөлөспүтүм.

 

Үлэм үрдүк үөрүүтэ

     Дойдубар Бөтүҥҥэ 32 сыл устата халбаҥнаабакка үлэлээммин үгүс үлэ үөрүүтүн биллим. Ол курдук Социалистическай Үлэ Геройун үрдүк аатын ыллым. Хас даҕаны үлэ мэтээллэринэн наҕараадаланным. Норуот хаhаайыстыбатын үтүөлээх үлэhитин үрдүк аатын сүктүм. Амма улууhун Бочуоттаах олохтооҕун аатын иҥэрдилэр.

     Кыраныысса таhыгар турист быhыытынан Чехословакияҕа, Польшаҕа, Китайга сырыттым. Советскай Союз 14 курортарыгар, Орто Азия куораттарыгар сынньанным. Пенсияҕа олороммун наставник быhыытынан Муома, Аллараа Халыма, Абый, Булун оройуоннарын нэhилиэктэригэр көрсүhүүлэргэ сылдьаммын тыл эттим.

     Дойду тэбэр сүрэҕэр, улуу Москва куоракка икки төгүл командировкаҕа сылдьаммын, төрөөбүт оройуоммар, нэhилиэкпэр күүhүм кыайарынан көмөлөстүм. Ол курдук бастакы сырыыбар партия Амма оройуоннааҕы комитетын командировкатынан Григорьев Михаил Петровичтыын бараммыт Посылторгтан элбэх наадалаах табаары ылбыппыт. Иккис сырыыбар ССРС Верховнай Советын депутата Трифонова Анна Дмитрьевналыын оройуоннааҕы Сэбиэт командировкатынан бараммыт оройуоҥҥа биир автобуhу, 50 устуука «Дружба» эрбиини, биир самосвал автомассыынаны кэпсэтиhэн аҕалбыппыт. Итини сэргэ бэйэм совхозпар 200 боруода тыhаҕастары атыылаhарга көмө ылбытым. Манан ханнык баҕарар бэйэтин дойдутун, норуотун иhин үлэлиир киhи үлэ үрдүк үөрүүтүн билиэн сөп эбит диэн түмүккэ кэллим.

 

         Анна Михайловна Васильева, Социалистическай Үлэ Геройа,

Норуот хаhаайыстыбатын үтүөлээх үлэhитэ,

Амма улууhун Бочуоттаах олохтооҕо, 1992 сыл.