Суолдьут сулус буолан
Амма дьоно ханна баҕарар тиийдэхпитинэ киэн тутта кэпсиир түөрт Социалистическай Үлэ Геройдаахпыт. Ол курдук аатырбыт сылгыһыт Тимофей Спиридонович Лукин, академик Леонид Васильевич Киренскэй, чулуу ыанньыксыт Петр Ионович Яковлев уонна биһиги нэһилиэкпит олохтоох Сэбиэтин председателэ Анна Михайловна Васильева.
Социалистическай Үлэ Геройун, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин депутатын, Саха Республикатын норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитин, Амма улууһун Бочуоттаах киһитин, Анна Михайловна Васильеваны адьас оҕо эрдэхпиттэн билэбин. Бу үрдүк ааты-суолу кини үгүс сыралаах-сылбалаах, муҥура суох бэриниилээх үлэтинэн, бар дьонун өйөбүлүнэн, сырдык тапталынан ылбыта.
Сэрии аас – туор ыарахан сылларыгар Бөтүҥ нэһилиэгин олохтоох Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн Сергеев Иннокентий Федорович үлэлээбитэ. Киниттэн 1945 сыл тохсунньу ыйга Сэбиэт дьыалатын Васильева Анна Михайловна туппута. Киниэхэ сэкэрэтээринэн Сидорова Варвара Семеновна талыллыбыта. Мин Анна Михайловнаны аан бастаан 7 саастаахпар тохсунньу ый тоһуттар тымныыта торолуйан турдаҕына, Бөтүҥ Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлии кэллэҕин утаа көрбүтүм. Оччотооҕу кырдьаҕастар эдэр үлэһити үөрэ-көтө, уруйдуу-айхаллыы көрсүбүттэрин оҕотук төбөбөр бигэтик өйдөөн хаалбытым.
Аҥардас хаалбыт ийэм эдьиийэ Балбаара эмээхсин Сэбиэт уонна колхуос кыттыгас дьоҕус хонтуораларыгар остуорастыыра. Онтон биһиги колхуоска ыанньыксыттыыр ийэбинээн, эдьиийбинээн Марыыналыын кырдьаҕас эдьиийбитигэр доҕор буолан хонтуора кыракый хоһугар кыбыллан олорбуппут. Онон ким кэлэрин-барарын, күннээҕи сураҕы-садьыгы билэ-көрө сылдьарбыт. Нэһилиэккэ хонтуораҕа эрэ собус-соҕотох илиинэн эриллэр, батареянан үлэлиир телефон баара. Онон оройуоҥҥа ким наадалаах, кыһалҕалаах барыта кэриэтэ туһанара.
Анна Михайловна сиртэн-буортан тэйбит курдук ыраастык-чэбэрдик таҥнара уонна тутта-хапта сылдьара. Холку, ис-киирбэх, номоҕон көрүҥнээҕэ. Хонтуораттан соччо ырааҕа суох Архыып Сүөдэрэбис Уйбаныап диэн абаҕата оҕонньордооххо дьукаах олороро. Ону мин суһал ыҥырыы, эбэтэр ыксаллаах наада буоллаҕына "сүүрэр атах, көтөр кынат" быһыытынан билэрим.
Сэрии аас-туор сыллара үгүс сүрэх бааһын, умнуллубат өйдөбүллэрин хаалларан, бытааннык да буоллар, син ааһан испиттэрэ. Фронтан илиитэ, атаҕа суох буолбут буойуннар биирдиилээн да буоллар дойдуларыгар кэлитэлээн барбыттара. Ити саас ыам ыйын бырааһынньыгын 1-й Маайы көрсө, Бөтүҥҥэ оройуоҥҥа бастакынан Ильич сырдык уота ферма ыалыгар уонна ыанньык хотоҥҥо сандаарбыта. Улахан сэргэхсийии, үөрүү-көтүү буолбута. Онтон аҕыйах хонон баран аны өрөгөйдөөх Кыайыы күнэ кынаттанан кэлэн өрөгөй-талаан өссө үрдээбитэ. Кырдьыктаах дьыала кылбайбыта. Туох барыта үөрбүтэ-көппүтэ, дьолломмута. Сотору-сотору үрдүк түөстэригэр үрүҥ көмүс орденнары, мэтээллэри анньыммыт фронтовиктар кэлитэлээн испиттэрэ. Олох биирдэ оргуйа, тигинии түспүтэ. Эрэй-кыһалҕа умнулларга дылы буолан барбыта.
Киһи барыта кырдьаҕастыын, эдэрдиин, оҕолуун сэрии сылларыгар айгыраабыт олоҕу чөлүгэр түһэриигэ туруммута. Төрөөбүт-үөскээбит Бөтүҥнэрэ, Аммалара, Сахаларын сирэ чэчирии сайдарыгар, син бары атын нэһилиэктэр дьоннорун курдук Бөтүҥ дьоно ыарахан, кыһалҕалаах кэмнэргэ дьулуурдаахтык, таһаарыылаахтык үлэлээн үлэ үрдүк көрдөрүүтүн ситиһэн, республикаҕа, ону ааһан Бүтүн Союзка тиийэ биллибиттэрэ. Маныаха олохтоох Сэбиэт председателэ А. М. Васильева, колхуостар бырабылыанньаларын председателлэрэ М.Т.Нестеров, Д.Е.Алексеев, А.А.Иванов, биригэдьиирдэр А.Е.Никифоров, Х.С.Сидоров, В.С.Чупров, ферма сэбиэдиссэйэ А.В.Нестеров, партийнай тэрилтэ секретара Е.П.Николаев о.д.а. сүрүн хамсатар оруолу ылбыттара.
Бөтүҥҥэ электро уот кэлиитэ, бурдугу тартарыы, маһы эрбэтии, хайытыы, үгүс киһини ордук санаппыта, ымсыырдыбыта. Күһүҥҥү хараҥаҕа Бөтүҥ дэриэбинэтин уулуссатын чаҕылхай уота ыраахтан сандааран, чаҕылыйан бэйэтигэр ыҥыра-угуйа турарга дылыта. Ол да иһин хайа эрэ хоһоонньут:
"Бөтүҥ уота күлүмнэс,
Аана Сэбиэт тырымнас" - диэн этэн кэбиспитэ, билиҥҥээҥҥэ диэри умнуллубакка уос номоҕо буола сырыттаҕа.
Анна Михайловна төһө да кыра үөрэхтээҕин иһин, дьону сатаан салайарга, түмэргэ, эппит тылын ылыннарарга, бэйэтигэр тардарга, ытыктатарга, Бөтүҥү Бөтүҥ оҥорорго айылгыттан айдарыллан анаан-минээн төрөөбүт эбит диэн санааҕа кэлэҕин. Маны кини биир үлэҕэ отуттан тахса сылларга ханна да халбаҥнаабакка тахсыылаахтык үлэлээбитэ даҕаны кэрэһэлиир. Кини бастаан Бөтүҥҥэ үлэлии кэлэригэр 28 эрэ чааһынай дьиэлээх ыал баара. Онтон үлэлээбит сылларыгар 220-ҕэ тиийбитэ. Маны таһынан үгүс общественнай тутуулар ыытыллыбыттара. Билигин 300-кэ чааһынай дьиэлээх ыал баар буолла.
Анна Михайловна кэргэнэ сэриигэ баран өлөн, икки оҕотуттан матан, кыра оҕо эрдэҕиттэн тулаайах хаалан олох эрэйин-кыһалҕатын, эриирин-мускуурун эмньик сааһыттан этинэн-хаанынан билбит буолан, олоҕу үрдүктүк сыаналыыра, үлэни өрө тутара. Үлэлиир хонтуоратыгар сарсыарда 8 чааска хайаан даҕаны баар буолара. Инньэ гынан үлэ чааһа тэрилтэлэргэ даҕаны арыый эрдэ саҕаланара. Наадалаах, кыһалҕалаах дьон-сэргэ абыранара. Быһата үлэҕэ, олоххо бэйэтинэн үтүө холобур буолара. Нэһилиэккэ бэрээдэк баар буолуутун ситиһэрэ, ирдиирэ. Бэйэнэн холобур буолуу үтүө сабыдыаллааҕа. "Көдьүүстээхтик олоҕу олорорго дьулуһар киһиэхэ бириэмэ дьиҥнээхтик күндүтүйэр. Оннук дьон санныгар тайанан, үүнэн-сайдан истэхпит. Дьиҥ муударай, кэскиллээҕи көрөөччү бириэмэни мээнэ сүтэрииттэн сэрэнэр"- диэн сүбэ-соргу курдук эдэрдэргэ истиҥник этэрэ.
Мин уон сыл хотунан-соҕуруунан эргийэн, тэлэһийэн бараммын 1967 сыллаахха дойдубар эргиллэн кэлбитим. Онтон ылата күн сириттэн арахсыар диэри бииргэ үлэлээбиппит. Онно сааһыран мөлтөөбүт быһыыта суоҕа. Син биир эдэринии эрчимнээҕэ, дьаһаллааҕа. Ханнык баҕарар ыытыллар тэрээһиннэр кэмигэр буолалларын кытаанахтык ирдиирэ. Ол билигин санаатахха олус да үчүгэй эбит. Туох барыта кэмнээх, кэрдиилээх буоллаҕа. 1947 сыллаахха 100 миэстэлээх саҥа кулууп толору ситэриллэн Улуу Октябрьскай Социалистическай революция 30 сылын туолуута үлэҕэ киирбитин чуолкай өйдүүбүн. Онно биһиги иккис кылаас бастыҥ үөрэнээччилэрэ хаһыа да буоламмыт мэктиэ тылбытын биэрэммит, пионерга киирбиппитин умнубаппыт. Ол умнуллубат түгэни нэһилиэк Сэбиэтин председателэ Анна Михайловна Васильева уонна олохтоох партийнай тэрилтэ секретара Ефим Петрович Николаев баһылаан-көһүлээн, кыыһар кыһыл хаалтыс баайан, эмиэ да концертаах, киинэлээх ыыппыттара.
1971 сыл муус устар 8 күнэ Амма улууһун Бөтүҥ нэһилиэгин олохтоохторугар өтөрүнэн буолбатах үрдүк үөрүүнү, киэн туттууну аҕалбыта. Ити күн биһиги нэһилиэкпит Сэбиэтин председателигэр Анна Михайловна Васильеваҕа ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Ыйааҕынан тыа хаһаайыстыбатын үлэтин оҥоруутун сайыннарыыга, сир уонна сүөһү бородуукталарын государствоҕа атыылааһын биэс сыллаах былаанын толорууга, уһулуччу үрдүк ситиһиилэрин иһин Ленин орденын уонна Сиэрпэ уонна Өтүйэ кыһыл көмүс медалы туттаран туран Социалистическай Үлэ Геройун үрдүк аата иҥэриллибитэ.
Социалистическай Үлэ Геройа Анна Михайловна Васильева үлэлээбит үлэтин, олорбут олоҕун устатыгар төрөөбүт - үөскээбит Бөтүҥэ, Аммата, Сахатын сирэ үчүгэй буоларыгар, үчүгэйдик ааттана турарыгар туох кыалларын барытын оҥорсубутун, улахан үтүөтүн-өҥөтүн ама ким мэлдьэһиэй. Анна Михайловна олоҕун, үлэтин туһунан кэпсиир кинигэҕэ киирбит ахтыылар бары киниэхэ махтал, киэн туттуу тылын этэллэр. Киһи, салайааччы, коммунист быһыытынан үрдүк сыанабылы биэрэллэр. Ийэ сырдык уобараһын арыйаллар, итэҕэтиилээхтик кэпсииллэр. Онон саха боростуой дьахтарын, Социалистическай Үлэ Геройа Анна Михайловна Васильева сырдык уобараһа, үлэтэ, олоҕо, үтүө аата-суола үйэлэргэ умнуллубакка суолдьут сулус буолан сырдыы, кэлэр көлүөнэ дьону үтүөҕэ-кэрэҕэ ыҥыра, угуйа, сирдии туруоҕа!
Иван Никитич Корякин – Уйбаан Бөтүүнүскэй, суруйааччы,
«Кыһыл көмүс бөрүө бириэмийэ лауреата,
Күлүмнүүр аатынан анал аат хаһаайына,
Саха Республикатын Бочуоттаах бэтэрээнэ